Đột quỵ (tai biến mạch máu não) là tình trạng xảy ra đột ngột, có thể để lại những biến chứng nghiêm trọng hoặc cướp đi mạng sống chỉ trong vài giờ. Điều đáng lo ngại là đột quỵ không chỉ xảy ra ở người cao tuổi mà ngày càng phổ biến với người trẻ, đặc biệt trong bối cảnh áp lực công việc, lối sống ít vận động và chế độ ăn uống không lành mạnh. Hiểu rõ nguyên nhân gây đột quỵ, nhận biết sớm các dấu hiệu đột quỵ và cấp cứu kịp thời là yếu tố then chốt để cứu sống người bệnh và giảm thiểu biến chứng sau này. Bài viết này sẽ cung cấp kiến thức toàn diện về đột quỵ, giúp bạn và người thân chủ động phòng ngừa đột quỵ và bảo vệ sức khỏe hiệu quả.
Đột Quỵ Là Gì? Nguyên Nhân Gây Ra Đột Quỵ
Đột Quỵ Là Gì?
Đột quỵ cục bộ xảy ra khi nguồn cung cấp máu đến não bị tắc nghẽn hoặc giảm, ngăn cản mô não nhận oxy và chất dinh dưỡng. Các tế bào não bắt đầu chết dần trong vòng vài phút. Một dạng đột quỵ khác là đột quỵ xuất huyết não. Chúng xảy ra khi mạch máu trong não bị rò rỉ hoặc vỡ, gây chảy máu não, làm tăng áp lực nội sọ và gây tổn thương nghiêm trọng đến các tế bào não.
Đột quỵ là một tình trạng y tế khẩn cấp. Do đó, cấp cứu và điều trị sớm không chỉ giúp giảm thiểu tổn thương não mà còn hạn chế biến chứng nguy hiểm như liệt, mất trí nhớ hoặc tử vong.
Nguyên Nhân Gây Ra Đột Quỵ
Hai nguyên nhân chính gây đột quỵ là đột quỵ do thiếu máu cục bộ và đột quỵ do xuất huyết não. Một số trường hợp, người bệnh chỉ bị gián đoạn lưu lượng máu lên não tạm thời, gọi là cơn thiếu máu não thoáng qua (TIA). TIA không gây ra các triệu chứng kéo dài.
Đột quỵ thiếu máu cục bộ
Đột quỵ thiếu máu cục bộ là dạng phổ biến nhất. Chúng xảy ra khi các mạch máu não bị hẹp hoặc tắc nghẽn, dẫn đến giảm lưu lượng máu và gây ra thiếu máu cục bộ.
Mạch máu bị tắc nghẽn hoặc hẹp có thể do các nguyên nhân sau
- Xơ vữa động mạch
- Rối loạn đông máu
- Bệnh thiếu máu cục bộ vi mạch
- Các khuyết tật tim (thông liên nhĩ và thông liên thất)
Một số nghiên cứu cho thấy nhiễm COVID-19 có thể làm tăng nguy cơ đột quỵ do thiếu máu cục bộ, nhưng luận điểm này cần nghiên cứu thêm để có thể đưa ra kết luận.
Đột quỵ xuất huyết não
Đột quỵ xuất huyết não xảy ra khi mạch máu trong não bị rò rỉ hoặc vỡ. Một số nguyên nhân gây ra xuất huyết não bao gồm
- Phình động mạch
- Chấn thương đầu
- Huyết áp cao không được kiểm soát
- Sử dụng thuốc chống đông máu quá liều
- Đột quỵ do thiếu máu cục bộ dẫn đến xuất huyết não
- Bệnh lý mạch máu não do amyloid (protein lắng đọng trong thành mạch máu gây suy yếu thành mạch)
Một nguyên nhân ít phổ biến hơn gây ra xuất huyết não là vỡ dị dạng động tĩnh mạch (AVM). AVM xảy ra do rối loạn cấu trúc, tạo thành một búi mạch máu bất thường với thành mạch mỏng và dễ vỡ.
Cơn thiếu máu cục bộ thoáng qua
Cơn thiếu máu não thoáng qua (TIA) xảy ra tạm thời với các triệu chứng tương tự như đột quỵ. Tuy nhiên, TIA không gây tổn thương vĩnh viễn.
TIA xảy ra khi cục máu đông, chất béo lắng đọng làm giảm hoặc chặn lưu lượng máu cung cấp cho một phần não. Tình trạng này chỉ kéo dài khoảng năm phút nên còn được xem là một dạng đột quỵ nhẹ. Nếu đã từng bị TIA, nghĩa là bạn có thể bị tắc nghẽn một phần hoặc hẹp động mạch dẫn đến não và có nguy cơ cao bị đột quỵ sau này.
Các Yếu Tố Nguy Cơ Dẫn Đến Đột Quỵ
Bất kỳ ai cũng có thể bị đột quỵ, nhưng một số người sẽ có nguy cơ đột quỵ cao hơn nếu họ có những yếu tố sau
Yếu tố rủi ro về lối sống
- Thừa cân hoặc béo phì
- Không hoặc ít vận động thể chất
- Uống rượu nhiều
- Sử dụng các chất kích thích
Yếu tố rủi ro y tế
- Huyết áp cao
- Hút thuốc lá hoặc hít phải khói thuốc lá
- Cholesterol cao
- Bệnh tiểu đường
- Ngưng thở khi ngủ do tắc nghẽn
- Bệnh tim mạch
- Bệnh sử cá nhân hoặc gia đình bị đột quỵ
- Đã từng nhiễm COVID-19
Yếu tố khác
- Tuổi tác: Người từ 55 tuổi trở lên có nguy cơ đột quỵ cao hơn
- Giới tính: Nam giới có nguy cơ đột quỵ cao hơn nữ giới. Tuy nhiên, phụ nữ lại có nguy cơ tử vong vì đột quỵ cao hơn nam giới
- Hormone: Uống thuốc tránh thai hoặc liệu pháp hormone có chứa estrogen có thể làm tăng nguy cơ đột quỵ
Dấu Hiệu Nhận Biết Đột Quỵ Cần Ghi Nhớ
Trong cấp cứu đột quỵ, 4.5 tiếng đầu tiên chính là “thời gian vàng” để can thiệp, giảm thiểu di chứng và cứu sống người bệnh. Do đó, nhận biết sớm triệu chứng và can thiệp y tế kịp thời chính là chìa khóa để bảo vệ bản thân và người thân. Các triệu chứng của đột quỵ bao gồm.
Giao tiếp khó khăn
Người bị đột quỵ có thể bị lú lẫn, nói lắp hoặc không hiểu lời nói.
Tê yếu hoặc liệt nửa người
Tình trạng này thường chỉ ảnh hưởng đến một bên cơ thể, đặc biệt là ở mặt, tay hoặc chân. Khi người bệnh giơ cả hai tay lên trên đầu, nếu một tay rơi xuống không thể kiểm soát, đó có thể là dấu hiệu của đột quỵ. Ngoài ra, một bên miệng có thể bị xệ xuống khi cố gắng cười.
Suy giảm thị lực, nhìn mờ hoặc nhìn đôi
Người bệnh có thể đột nhiên nhìn mờ hoặc mất thị lực ở một hoặc cả hai mắt. Một số người bệnh có thể nhìn đôi.
Đau đầu dữ dội, đột ngột
Đau đầu dữ dội và đột ngột có thể là triệu chứng của đột quỵ. Bên cạnh cơn đau đầu, người bệnh có thể nôn mửa, chóng mặt và mất ý thức.
Chóng mặt, mất thăng bằng, khó đi lại
Người bị đột quỵ có thể vấp ngã, mất thăng bằng hoặc mất khả năng phối hợp tay và chân.
Cách Xử Trí Khi Gặp Người Bị Đột Quỵ
Nếu bạn nhận thấy bất kỳ triệu chứng nào dưới đây, hãy gọi cấp cứu ngay lập tức
- Khuôn mặt: Một bên mặt bị xệ xuống khi cười
- Tay: Không thể giơ cả hai tay
- Nói chuyện: Líu lưỡi hoặc nói chuyện khó khăn
Khi gặp người bị đột quỵ, cần gọi cấp cứu ngay lập tức và tuyệt đối không tự ý sơ cứu, đặc biệt là không cho bệnh nhân ăn hoặc uống. Nhanh chóng đưa bệnh nhân đến bệnh viện gần nhất có khả năng cấp cứu đột quỵ. Nếu không thể chờ xe cấp cứu, hãy ưu tiên đưa bệnh nhân đến cơ sở y tế có trang bị oxy để được hỗ trợ kịp thời.
Biện Pháp Phòng Ngừa Đột Quỵ Hiệu Quả
Tuy đột quỵ xảy ra bất ngờ nhưng bạn có thể kiểm soát được những yếu tố nguy cơ gây ra đột quỵ. Chủ động phòng ngừa không chỉ giúp giảm đáng kể nguy cơ đột quỵ mà còn góp phần bảo vệ sức khỏe tim mạch và não bộ lâu dài.
Kiểm soát huyết áp
Đây là một trong những yếu tố quan trọng nhất để giảm nguy cơ đột quỵ. Kiểm soát huyết áp có thể giúp ngăn ngừa TIA hoặc đột quỵ trong tương lai.
Giảm lượng cholesterol và chất béo bão hòa trong chế độ ăn uống
Ăn ít cholesterol và chất béo – đặc biệt là chất béo bão hòa và chất béo chuyển hóa – có thể làm giảm các mảng bám tích tụ trong động mạch.
Không hút thuốc lá
Hút thuốc làm tăng nguy cơ đột quỵ cho cả người hút trực tiếp và người tiếp xúc với khói thuốc lá thụ động. Bỏ thuốc lá giúp giảm nguy cơ đột quỵ.
Kiểm soát bệnh tiểu đường
Chế độ ăn uống lạnh mạnh, tập thể dục và giảm cân có thể giúp bạn duy trì lượng đường trong máu ở mức khỏe mạnh.
Duy trì cân nặng hợp lý
Thừa cân góp phần gây ra huyết áp cao, bệnh tim mạch và tiểu đường. Đây đều là những yếu tố làm gia tăng nguy cơ đột quỵ.
Ăn nhiều trái cây và rau củ
Tiêu thụ ít nhất năm khẩu phần trái cây và rau củ mỗi ngày giúp giảm đáng kể nguy cơ đột quỵ. Ngoài ra, bạn có thể áp dụng chế độ ăn kiểu Địa Trung Hải (tiêu thụ nhiều trái cây tươi, các loại hạt, rau củ và ngũ cốc nguyên hạt) để cải thiện sức khỏe tim mạch và hỗ trợ bảo vệ não bộ.
Tập thể dục thường xuyên
Tập thể dục có thể làm giảm huyết áp, tăng mức cholesterol tốt và cải thiện sức khỏe tổng thể của mạch máu và tim. Tập thể dục cũng giúp bạn giảm cân, kiểm soát bệnh tiểu đường và giảm stress.
Hiệp hội Tim mạch Hoa Kỳ khuyến nghị nên tập 150 phút aerobic cường độ vừa phải hoặc 75 phút aerobic cường độ mạnh mỗi tuần. Các hoạt động aerobic cường độ vừa phải bao gồm đi bộ, chạy bộ, bơi lội và đạp xe.
Hạn chế uống rượu bia
Uống quá nhiều rượu bia làm tăng nguy cơ huyết áp cao, đột quỵ do thiếu máu cục bộ và đột quỵ do xuất huyết. Rượu bia cũng có thể tương tác với các loại thuốc khác mà bạn đang sử dụng và làm giảm hiệu quả của thuốc.
Tầm soát bệnh tim mạch và đột quỵ
Chủ động phòng ngừa đột quỵ không chỉ dừng ở việc duy trì lối sống lành mạnh, kiểm soát các yếu tố nguy cơ mà còn bao gồm thực hiện tầm soát đột quỵ định kỳ. Việc tầm soát giúp phát hiện sớm những dấu hiệu tiềm ẩn như hẹp mạch máu, tăng huyết áp, rối loạn mỡ máu… ngay cả khi cơ thể chưa xuất hiện triệu chứng. Nhờ đó, bác sĩ có thể đưa ra giải pháp can thiệp kịp thời, giảm nguy cơ xảy ra đột quỵ và bảo vệ sức khỏe lâu dài.
Các Phương Pháp Điều Trị Đột Quỵ Hiện Nay
Đột quỵ thiếu máu cục bộ
Mục tiêu điều trị đột quỵ thiếu máu cục bộ là nhanh chóng khôi phục lưu lượng máu lên não cho người bệnh.
Thuốc tiêm tĩnh mạch khẩn cấp
Tiêm tĩnh mạch chất hoạt hóa plasminogen mô tái tổ hợp (TPA) là phương pháp điều trị “tiêu chuẩn vàng” cho đột quỵ thiếu máu cục bộ. Loại thuốc này giúp làm tan cục máu đông, khôi phục lưu thông máu lên não.
Có hai loại TPA phổ biến gồm alteplase (Activase) và tenecteplase (TNKase). Thông thường, TPA được truyền qua đường tĩnh mạch ở cánh tay trong vòng 3 giờ kể từ khi xuất hiện triệu chứng. Điều trị càng sớm sẽ càng tăng cơ hội sống sót và giảm thiểu biến chứng cho bệnh nhân.
Các thủ thuật nội mạch khẩn cấp
Liệu pháp nội mạch tác động ngay tại chỗ mạch máu bị tắc bằng các thủ thuật chuyên sâu, chúng bao gồm
Thuốc được đưa trực tiếp vào não
Ống thông được đưa từ động mạch ở bẹn đến não để vận chuyển thuốc TPA trực tiếp vào vị trí xảy ra đột quỵ. Thời gian điều trị bằng phương pháp này dài hơn so với tiêm TPA.
Loại bỏ cục máu đông bằng stent thu hồi
Ống thông được gắn một thiết bị có thể trực tiếp loại bỏ cục máu đông khỏi mạch máu bị tắc nghẽn trong não. Thủ thuật này đặc biệt hữu ích cho những người có cục máu đông lớn không thể làm tan hoàn toàn bằng TPA. Thủ thuật này thường được thực hiện kết hợp với tiêm TPA.
Các thủ thuật khác
Bác sĩ có thể chỉ định bệnh nhân thực hiện phẫu thuật mở động mạch bị hẹp do mảng bám. Thủ thuật này giúp giảm nguy cơ bị đột quỵ hoặc cơn thiếu máu não thoáng qua. Các phẫu thuật này bao gồm:
Phẫu thuật cắt bỏ nội mạc động mạch cảnh
Động mạch cảnh là mạch máu chạy dọc hai bên cổ, có chức năng cung cấp máu cho não. Phẫu thuật này loại bỏ mảng bám làm tắc ngẽn động mạch cảnh và có thể làm giảm nguy cơ đột quỵ do thiếu máu cục bộ.
Nong mạch vành và đặt stent
Trong phẫu thuật nong mạch vành, bác sĩ luồn một ống thông vào động mạch cảnh qua động mạch ở bẹn. Sau đó, một quả bóng được bơm căng để nong rộng động mạch bị hẹp. Sau khi mạch máu được mở, bác sĩ có thể đặt stent để giữ cho mạch vành luôn thông thoáng, giúp máu lưu thông tốt hơn.
Đột quỵ xuất huyết não
Điều trị đột quỵ xuất huyết não tập trung kiểm soát lượng máu chảy và giảm áp lực trong não do do máu và dịch tích tụ quá nhiều.
Các biện pháp khẩn cấp
Nếu người bệnh đang sử dụng thuốc làm loãng máu để ngăn ngừa cục máu đông, bác sĩ có thể áp dụng các biện pháp để đảo ngược tác dụng của thuốc như dùng thuốc đặc hiệu hoặc truyền các chế phẩm máu.
Ngoài ra, bác sĩ cũng có thể kê thêm thuốc để giảm áp lực trong não, hạ huyết áp, ngăn co thắt mạch máu và phòng ngừa co giật nhằm bảo vệ não và hỗ trợ quá trình hồi phục.
Phẫu thuật
Nếu vùng chảy máu lớn, người bệnh có thể cần phẫu thuật để giảm áp lực lên não. Phẫu thuật cũng có thể được sử dụng để phục hồi tổn thương mạch máu liên quan đến đột quỵ xuất huyết não.
Chuyên gia chăm sóc sức khỏe của bạn có thể đề nghị một trong những thủ thuật này nếu chứng phình động mạch, dị dạng động tĩnh mạch (AVM) hoặc tình trạng mạch máu khác gây ra đột quỵ.
Kết luận
Đột quỵ có thể xảy ra bất ngờ và để lại biến chứng nghiêm trọng nếu không can thiệp kịp thời. Nhận biết sớm các dấu hiệu, chủ động phòng ngừa và gọi cấp cứu ngay khi nghi ngờ là “chìa khóa” để bảo vệ tính mạng cho bản thân và gia đình. Trong điều trị đột quỵ, mỗi giây phút đều quý giá – càng can thiệp sớm, cơ hội sống sót và hồi phục của người bệnh càng cao.
Hãy quan tâm đến sức khỏe của bản thân ngay từ hôm nay bằng cách duy trì lối sống lành mạnh, kiểm soát các yếu tố nguy cơ và lắng nghe cơ thể mình. Chủ động cho sức khỏe hôm nay chính là nền tảng cho tương lai khỏe mạnh toàn diện.
